اشاره: فرامرز تمنا زادة ولایت هرات در غرب افغانستان است. در رشتة روابط بینالملل تا مقطع دکتری در دانشگاه تهران تحصیل کرده است. او دیپلومات ارشد وزارت خارجة افغانستان است. چندی به عنوان سخنگوی وزارت خارجه ایفای وظیفه میکرد و اکنون سمتِ ریاست مرکز مطالعات استراتژیک وزارت خارجة افغانستان را بر عهده دارد. در کنار این، آقای تمنا رییس یکی از دانشگاههای خصوصی در کابل است.

دکتر تمنا در گفتوگویی با افغانستان.رو بر ضرورت جدی گسترش همکاریهای منطقهیی تأکید میکند و باور دارد که تهدیدات مشترک، کشورهای منطقه را مجبور به همکاری و کمک به یک دیگر ساخته است. با دکتر تمنا دربارة روابط افغانستان و روسیه و تهدیداتیکه متوجه کشورهای منطقه از ناحیة تروریسم است، به گفتوگو پرداختهایم.

افغانستان.رو: آقای تمنا با سپاس از اینکه زمینۀ این پرسوشنود را فراهم کردید. این مصاحبه متمرکز به رابطۀ کابل و کشورهای آسیای مرکزی و روسیه است. به عنوان نخستین پرسش، رابطۀ افغانستان و روسیه در چهارده سال حکومتداری حامد کرزی چگونه بود؟

روابط افغانستان و روسیه بعد از سال 2001 وارد مرحلهیی جدید شد. این مرحله، همزمان با حضور جامعۀ جهانی و ایالات متحده امریکا -به عنوان رقیب مسکو - در افغانستان بود. این منطقه (افغانستان) که به لحاظ سنتی حوزۀ نفوذ شوروی سابق و روسیه جدید تلقی میشد، با آمدن غرب طبیعتاً برخی تنشهایی را در سطح جهانی میتوانست ایجاد کند. اما بحث تروریسم و تهدید مشترکی که فرا روی تمام کشورهای جهان قرار داشت، حضور ایالات متحده امریکا و ناتو در افغانستان به عنوان یک حضور خوشخیم نزد روسها تلقی شد. اما این حضور در روابط افغانستان و روسیه تأثیر گذاشت.

ماهیت روابط افغانستان و روسیه بین سالهای 1358 تا 1371 مبتنی بر روابط امنیتی و سیاسی بود. از سال 1371 تا سال 1380 که طالبان در افغانستان حضور داشتند، بازهم روسیه به عنوان یک بازیگری که در حاشیۀ تحولات افغانستان قرار دارد، نگریسته میشد. طبیعتاً خاطرۀ تلخی که افغانها از زمان اتحاد جماهیر شوروی در ذهن داشتند، کماکان بر روابط روسیه و افغانستان چیرهگی داشت. منظور دورۀ جهاد است. بعد از سال 2001 میلادی وارد یک مرحلۀ جدید گردیدیم و روابط کابل- مسکو به گونۀ دیگر ترمیم شد.

حضور جامعۀ جهانی و امریکا در افغانستان پس از سال 2001 سبب گردید که نگاه سنتی و بیگانهستیز افغانها تا اندازهیی تعدیل شود. این حضور باعث شد تا افغانها با نگاه خوشبینانهتر و آغوشی گشادهتر خارجیها را بپذیرند. در واقع، این زمینهیی شد به روسیه که در عرصههای اقتصاد، تجارت و ترانزیت و سایر عرصهها در افغانستان حضور داشته باشد. اما کماکان بعد از 1380 هم حضور روسیه در افغانستان، امنیتی، سیاسی و نظامی نبود؛ هم به دلیل عدم تمایل افغانستان به گسترش روابط سیاسی و امنیتی با روسیه و هم به دلیل حضور رقبای جهانی روسیه در افغانستان از جمله امریکا و ناتو. این مسایل سبب گردید که اولاً حضور روسیه در افغانستان نسبت به سایر کشورها کمرنگتر باشد و دوم احتیاطآمیز باشد و سوم بیشتر به جنبههای غیر سیاسی و امنیتی، یعنی بیشتر به حوزۀ اقتصادی و ترانزیتی و سرمایهگذاریهای کوچک متمرکز باشد.

افغانستان.رو: اشاره کردید که کابل علاقهیی به گسترش روابط با مسکو نداشته است؛ دلایل این مسأله را در چه میبینید؟

دلایل متعددی در این فرایند تأثیرگذار بوده است. اول عرض کردم که ما حافظۀ تاریخی مثبتی از تعامل با روسها نداشتیم. حملۀ اتحاد جماهیر شوروی به افغانستان و جهاد ملت افغانستان علیه این تجاوز، بخشی از ذهن مردم افغانستان را مخدوش

کرده بود و ما با این سابقۀ منفی تاریخی نمیتوانستیم وارد تعامل بیشتر از آنچهکه است، شویم. یعنی یک عامل در داخل کشور قابل شناسایی است. در واقع اعتمادیکه افغانها نسبت به روسها داشتند، تحت تأثیر اشغال افغانستان توسط اتحاد جماهیر شوروی قرار گرفت. دوم بحث متحدین افغانستان است. آنها علاقهمند نبودند که روسیه دوباره به این منطقه برگردد و تقابلیکه با ناتو در سطح جهانی دارد، در افغانستان شروع شود. دولت افغانستان با تشخیص این دو وضعیت نمیخواست که این کشور بار دیگر محل رقابت بین شرق و غرب شود و روسیه و ناتو در اینجا به جای تعامل و همکاری به تقابل روی بیاورند. لذا دولت افغانستان تصمیم گرفت که کمتر به جانب روسیه رجوع کند و بیشتر به سوی غرب و متحدین جدید افغانستان میلان نماید.

البته تمایل کمتری هم از جانب روسها برای سرمایهگذاریهای کلان در افغانستان دیده میشد. تنها بخشی از مقروضاتیکه افغانستان از اتحاد جماهیر شوروی سابق داشت در تعاملات دوجانبه حل شد و بخشی از پروژههای ساختمانی و انکشافیکه از قبل توسط شوروی پیشین بازمانده بود، دولت افغانستان با روسیه فعلی وارد مذاکره شد تا این پروژهها تکمیل شود. در واقع، هم موانع داخلی و هم موانع خارجی - به اضافۀ عدم تمایل جدی روسیه در مشارکت به توسعه و بازسازی افغانستان- باعث شد که تعامل دو کشور بعد از سال 2001 میلادی آنچنان که باید ژرفا نیابد.

افغانستان.رو: جناب دکتر، یکی از مواردی را که تحلیلگران به عنوان یک مانع در گسترش روابط افغانستان و روسیه مطرح میکنند؛ بحث پیمان استراتژیک و امنیتی کابل با ناتو و امریکا میباشد. این درحالی است که دولت پیشین افغانستان همواره بر توازن در سیاست خارجی خویش در قبال کشورهای منطقه و جهان تأکید داشت؛ اما آنچه را شما میفرمایید، عکس این مسأله را نشان میدهد.

بلی توازن در روابط وجود دارد. افغانستان در طول چهارده سال گذشته کوشیده بود که وارد هیچ کدام از تنشهای منطقهیی و نزاعهای بینالمللی نشود و ما به روابط خود با روسیه همانقدر ارج بنهیم که به روابطمان با امریکا ارج قایل استیم. فضای پس از یازدهم سپتمبر و حضور امریکا و ناتو در افغانستان و کمکهاییکه آنها به کشور ما میکردند، طبیعتاً یک برجستهگی به کشورهای عضو ناتو در سیاست خارجی افغانستان داد. این برجستهگی باعث شد که توجه ما به برخی کشورهاییکه سابقۀ حضور در کشور ما را دارند، مثل ایران، روسیه و... کم شود. البته این به معنای فراموشی این کشورها نیست. این به معنای تعادل و توازن در سیاست خارجی افغانستان است. اگر در این مناسبات کمی جنبههای کاهش و کم بودن را مشاهده میکنید، دو طرفه بوده است. افغانستان هم در سیاست خارجیاش برخی ناگزیریها داشته و این کشورها هم چندان علاقهمند نبودهاند که در افغانستان به میزان تقابلشان با امریکا و ناتو افزوده شود.

افغانستان.رو: پیمان امنیتی افغانستان با ناتو و امریکا چه تأثیری بر روابط کابل- مسکو داشت؟

تا جاییکه به ما مربوط است، هیچ تأثیری نگذاشته است. ما در سیاست خارجی خود یک اصل داریم و آن اینکه تعامل و همکاری ما با هر کدام از کشورهای دنیا، به معنای تقابل ما با هیچ کشوری در دنیا نیست. خاک افغانستان علیه هیچ کشوری استفاده نخواهد شد. اگر تنشی میان روسیه و امریکا وجود داشته در سایر مناطق دنیا مثل اوکراین و سوریه خود را بروز داده نه در افغانستان.

افغانستان سیاست خارجی متوازن دارد و حق دارد با هر کشوری وارد تعامل شود و این حق را برای خود محفوظ میداند که با هر کدام از کشورهای دنیا در راستای انکشاف و توسعه یافتهگی خود وارد تعامل شود. امضای موافقتنامۀ همکاری استراتژیک و موافقتنامۀ امنیتی با امریکا به هیچ صورت تأثیرگذار در روابط افغانستان و روسیه نبوده است. این دیدگاه

ماست؛ اما اینکه روسها چگونه به این قضیه نگاه میکنند، مربوط به خود آنها میشود و باید کارشناسان روسی در این باره ابراز نظر کنند.

این موافقتنامهها در چارچوپ سیاست خارجی پویا و فعال افغانستان امضا شده و ما حق خود میدانیم نیازهای امنیتی و اقتصادی خود را در هرجایی از دنیا جستجو کنیم و تصادفاً ایالات متحده امریکا کشوری بوده که وارد تعامل با آن شدهایم.

افغانستان.رو: یکی از سازمانهاییکه میتواند افغانستان را به کشورهای تأثیرگذار منطقه از جمله روسیه و چین نزدیک سازد، سازمان شانگهای است. افغانستان به حیث ناظر در این سازمان حضور دارد. قرار است مسأله عضویت افغانستان در نشست آتی شانگهای به بحث گرفته شود. دولت افغانستان چه برنامههایی در این باره دارد و آیا افغانستان به عنوان عضو شانگهای در خواهد آمد؟

طبیعی است که بحث همکاریهای منطقهیی یکی از ستونهای اساسی سیاست خارجی افغانستان است. تعامل ما با شانگهای میتواند روابط ما را با کشورهای عضو شانگهای تقویت ببخشد. به ویژه در بحث سرحدات، مبارزه با مواد مخدر و سایر تهدیداتی که افغانستان و کشورهای عضو شانگهای با آن دست و گریبان استند، میتوان از طریق همکاری اعضای این سازمان راهوچاره جست. به همین دلیل، افغانستان رسماً درخواست داده که از عضو ناظر به عضویت دایمی سازمان شانگهای ارتقا یابد. امیدوار هستیم با مشارکت و حمایت سایر کشورها به ویژه روسیه که از ابتدا مشوق و حامی افغانستان برای عضویت در شانگهای بوده، بتوانیم بر مشکلاتیکه برای عضویت کامل ما در سازمان شانگهای موجود است، فایق آییم.

افغانستان.رو: چه مشکلاتی سد راه افغانستان برای دستیابی به عضویت دایمی در شانگهای وجود دارد؟

طبیعتاً یکی از مشکلاتیکه قبلاً بوده و از سوی اعضا مطرح شده است، بحث امنیت افغانستان است. موضوع دوم بحث حضور ناتو و ایالات متحده امریکا در افغانستان است و در این رابطه برخی از اعضای شانگهای نگرانیهایی دارند؛ اما ما در طول چند سال گذشته در سیاست خارجی خود تلاش کردیم که به این نگرانیها پاسخ بگوییم. البته مشکلات حل شده و تمام راهها برای ورود عزتمندانه افغانستان به حیث عضو دایم شانگهای باز شده است. مذاکرات دوجانبه و چندجانبهییکه با اعضای سازمان شانگهای داشتیم این مسأله را برای ما مبرهن ساخته که مانع جدییی فراروی عضویت افغانستان وجود ندارد و نگرانیهای گذشته رفع شده است.

افغانستان.رو: عضویت افغانستان در سازمان شانگهای چه تأثیری بر اوضاع امنیتی و سیاسی این کشور برجا خواهد گذاشت؟

مبارزۀ مشترک با تهدیدات مشترک یکی مسایلی است که میتواند صلح را به مناطق باز گرداند. ما با تهدید مشترکی به نام تروریسم مواجه استیم. این تهدید هم متوجه ماست و هم متوجه کشورهای آسیای مرکزی و هم متوجه همسایههای ما مثل چین، تاجیکستان، ازبکستان و حتا پیشتر از آنها. ما علاقمند هستیم که از آدرس این همکاریها به جای مبارزۀ منفرد با تروریسم و افراطگرایی، تدابیر مشترکی در چارچوب یک نظم نهادین بین کشورهای عضو شانگهای در راستای مبارزه با تروریسم به وجود آید.

عضویت افغانستان در شانگهای جدا از مسایل سیاسی و امنیتی، در گسترش روابط اقتصادی، تجارتی و ترانزیتی میان کشورهای عضو پیامدهایی بر جا خواهد گذاشت و به بهود سطح معیشت مللی که عضو این سازمان هستند، کمک خواهد کرد.

افغانستان.رو: کشورهای آسیای مرکزی نگران امنیت مرزهایشان و نفوذ تروریستان از جانب افغانستان هستند؛ این نگرانی تا چه اندازه موجه و به مورد است؟

اول افغانستان کشور پانزده سال قبل نیست. افغانستان حکومتی دارد که توانمندی برقراری امنیت و حفاظت از مرزها و جلوگیری از انتقال نا امنی به سایر کشورها را دارد. اما دغدغههایی که وجود دارد، مشترک است. حکومت افغانستان هم چنین دغدغههایی دارد. بنیادگرایی و افراطگرایی تنها از افغانستان به کشورهای دیگر نمیرود؛ بلکه از سایر کشورها به افغانستان هم منتقل میشود.

محدودساختن تروریستان و افراطگرایان به محدودۀ جغرافیایی یک کشور در قرنی که از یک طرف جهانیشدن اقتصاد و تجارت را داریم و از سوی دیگر، جهانیشدن تروریسم و تهدید را، نادرست است. تروریستان و افراطگرایان در هرجای دنیا هستند و کشورهای شانگهای هم مستثنا نیست. تروریستان از آن طرف به کشور ما و از این طرف به کشورهای آسیای مرکزی در تردد هستند. بحث تهدید جدی است. اما این تهدیدات متقابل است. ما هم چنین نگرانیهایی داریم. ما از ورود افراطگرایان و بنیادگرایان از آسیای میانه به افغانستان هراس داریم. از تعاملیکه بین تروریستان و افراطگرایان آسیای میانه و طالبان افغان وجود دارد، نگران هستیم. همچنان، از تعاملاتیکه داعش با هردوی این گروهها دارد، جداً تشویش داریم. اما این بدین معنا نیست که افغانستان توانایی مدیریت و کنترل وضعیت را ندارد. جای نگرانی کلانی نیست؛ چون افغانستان کشور پانزده سال پیش نیست. البته همین مباحث است که ضرورت همکاریهای منطقهیی را در سیاست خارجی افغانستان برجسته ساخته است. بحث همکاری ما با کشورهای عضو شانگهای در برابر همین تهدیداتی است که خاستگاهش منطقه است و محل مصرف پوتانسیل بنیادگرایان و افراطگرایان هم در منطقه است. لذا ما با تهدیدات به صورت مشترک مبارزه کنیم و این تهدیدها متوجه همۀ کشورهای منطقه است.

افغانستان.رو: گسترش افراطگرایی و تهدیدها، ضرورت صلح در افغانستان را جدی ساخته است. کشورهای منطقه از جمله روسیه و هند نگران مذاکراتی هستند که در هالهیی از ابهام قرار دارد. گفته میشود این کشورها نقشی در این مذاکرات ندارند. چرا کشورهای منطقه در مذاکرات صلح شریک ساخته نشدهاند؟

افغانستان به هر صورتی به صلح دست مییابد. برنامۀ مشخصی برای دستیابی به صلح وجود دارد. باور ما این است که صلح بدون اجماعِ تمام کشورهای منطقه به دست نمیآید. جلسات دوجانبه، سه جانبه و چهارجانبهییکه در راستای صلح و تأمین امنیت وجود داشته، بخشی از تلاشهای دستگاه سیاست خارجی کشور برای دستیابی به صلح است. افغانستان از هرنوع اجماع و همکاری کشورهای منطقه برای دستیابی به صلح حمایت و پشتیبانی میکند و آن را به دیدۀ قدر مینگرد. هیچ نگرانی وجود ندارد که کشورهای منطقه در این پروسه سهم ندارند؛ این یک زحمت برای کشورهای منطقه است؛ این یک امتیاز مشترک برای افغانها و تمام کشورهای منطقه است و طبیعی است که در این عزم مشترک تمام کشورهای منطقه سهیم هستند. بنابراین، نه تنها مانعی از طرف حکومت افغانستان برای مشارکت کشورهای منطقه در فرایند صلح وجود ندارد که کابل اعلام کرده هر کشور منطقه اگر میتواند گرهی از صلح باز کند تشریف بیاورد و ما همکاریشان را به دیدۀ قدر مینگریم و دستشان را به گرمی خواهیم فشرد.

افغانستان.رو: چگونه میتوان اجماع منطقهیی و جهانی را در راستای تأمین صلح و ثبات در افغانستان شکل داد؟

بزرگترین مسأله درک مشترک از تهدید است. تا وقتیکه استنباط ما از تهدید تروریسم و افراطگرایی با استنباط پاکستان و یا چین و روسیه متفاوت باشد، طبیعتاً ما به یک نقطۀ مشترک نمیرسیم که چه تهدید برای ملل و کشورهای منطقه است.

بزرگترین موضوعی که اجماع منطقه را تسهیل میکند، بحث تهدید تروریسم است. تروریسم همۀ کشورها را تهدید میکند. اگر امروز حضور افراطگرایان و تروریستان در پاکستان به افغانستان تهدید شده، روزی خواهد رسید که همۀ کشورها را تهدید خواهد کرد. گذشته نشان داده است که تهدید متوجه کشورهاییکه محل بود و باش تروریستان است، هم خواهد شد.

دومین چیزی که اجماع منطقهیی را میتواند کمک کند، بحث گسترش همکاریهای تجارتی و اقتصادی است. اقتصاد کشورهای منطقه باید باهم پیوند بخورد.

نقطه سوم اینکه باید تمام کشورهای منطقه به این نتیجه برسند که نا امنی در افغانستان – چنانچه در دهۀ شصت، هفتاد و هشتاد نشان داد- باعث نا امنی در کشورهای منطقه میشود و امنیت در افغانستان میتواند باعث آرامی در کشورهای منطقه شود. افغانستان نقطۀ اتصال ترانزیت و اقتصاد کشورهای منطقه است؛ بدون این نقطۀ اتصال، چتر اقتصادی و امنیتی کشورهای منطقه سوراخ خواهد بود.

افغانستان.رو: جناب دکتر، اخیراً با حضور جانکری وزیر خارجۀ امریکا در کابل، نشست مشترک افغانستان و امریکا در خصوص عملیساختن مواد موافقتنامۀ امنیتی برگزار شد. این درحالی است که چندسالی از امضای پیمان استراتژیک با ایالات متحده و دوسالی از امضای پیمان امنیتی با این کشور میگذرد و اما تحلیلگران معتقد هستند که مواد این پیمانها عملی نشده است و یکی از طرفها به تعهداتش در این پیمان عمل نکرده است. باور شما چیست، چرا پیمانها عملی نگردید؟

کدام مواد پیمان عملی نشده است؟

افغانستان.رو: بحث دفاع از افغانستان در برابر تجاوز بیرونی. رییسجمهور پیشین افغانستان پیوسته تأکید کرده که مناطق شرقی کشور به تکرار از آن سوی دیورند آماج حملات موشکی و توپخانهیی قرار گرفته و اما امریکا و ناتو در این مورد بیتفاوت بوده است. همچنان، در این پیمان بر تأمین امنیت و صلح و ثبات درافغانستان تعهد سپرده شده بود. اما ظاهراً هیچ کدام این تعهدات عملی نشده است.

در بحث مشکلات امنیتی؛ اولاً به درخواست افغانستان (از امریکا) مربوط میشود. اگر مشکلی در افغانستان به وجود بیاید که ما نتوانیم از پس آن براییم، طبیعتاً به دوستان بیناللملی خود از جمله ایالات متحدۀ امریکا مراجعه خواهیم کرد.

اما بحثیکه با پاکستان وجود داشت، مدیریتاش از توان نیروهای امنیتی و دستگاه سیاست خارجی افغانستان بود و به همین دلیل این موضوع را ما با امریکاییها مطرح نکردیم. میخواستیم این موضوع را در چارچوپ روابط دوجانبه با جمهوری اسلامی پاکستان حل کنیم که تا حد زیادی در این چارچوپ موفق هم شدیم.

افغانستان.رو: اما در مورد تأمین صلح و ثبات در افغانستان این پیمانها چه کمکی کرده است؟

نشستهای چهارجانبهییکه میان افغانستان، پاکستان، امریکا و چین و نشستهای سه جانبهییکه میان کابل، واشنگتن و اسلامآباد داشتیم، در همین راستا بود. ما مشارکت ایالات متحده امریکا را در روند صلح داشتیم. اما به یاد داشته باشید که صلح یک امر پیچیده است و به راحتی به دست نمیآید. ما باید در درون جامعه افغانستان و پاکستان و در گفتمانهای بین دو دولت به نقاط مشترک دربارۀ صلح برسیم. تا وقتیکه پاکستان صداقت و همکاری لازم در مذاکرات صلح نداشته باشد، حضور امریکا، چین و ... نتیجهیی در بر نخواهد داشت. تمام گره صلح در دست امریکا نیست. افغانستان مشارکت امریکا را در روند صلح و ثبات با خود داشته و اما فراتر از آن چیزی اتفاق نیافتده است.

افغانستان.رو: برخی صلح را در بیرون و شماری دیگر در داخل جستجو میکنند؛ کلید صلح افغانستان در دستان کیست؟

صلح یک فرایند پیچیده و جامعه شناختی است و به خیلی از مسایل دیگرِ قومی، فرهنگی، ایدیولوژیک و ... مربوط است. نگاه تکبعدی به صلح نمیتوانیم داشته باشیم. ریشههای تروریسم و افراطگرایی در بیرون از افغانستان و به صورت مشخص در پاکستان است و این کشور توانمندی تأثیرگذاری بر نیروهای افراطی را دارد. این بدان معنا نیست که ما فرافگنی کنیم و تمام ناتوانیها و مشکلات خود را به فراتر از مرزها ببینیم. قابل انکار نیست که مشکلاتی در داخل کشور وجود دارد. در ساختار احزاب و نهادهاییکه در داخل افغانستان وجود دارد، اجماع نظری در خصوص میتودهای دستیابی به صلح وجود ندارد.

مشکلات داخلی، تعاملات منطقهیی، عدم صداقت پاکستان و تعاملات کلان بینالمللی باعث شده که صلح به نقطهیی که باید نرسد.

افغانستان.رو: آیندۀ سیاسی افغانستان به کجا میانجامد. مدت مأموریت دولت وحدت ملی ملی چندسال است؟

افغانها را راه خود را یافتهاند. همانطوری که مشکل دوسال پیش حل گردید و دولت وحدت ملی تشکیل شد، راه بعدی هم پیدا میشود. هیچ چیزی مانع دستیابی افغانستان به صلح و ثبات نخواهد شد. حرفهایی که دربارۀ زمان وجود دارد، میان دوتیم که حالا یک تیم شدهاند، حل خواهد شد. مجالی برای نگرانی و بحث در این زمینه وجود ندارد.